Wojenne losy „Jadwigi” i „Biruty”

Zapraszamy Czytelników do zapoznania się z ostatanią publikowaną przez nas pracą wyróżnioną na konkursie "Losy Bliskich i Losy Dalekich - życie Polaków w latach 1914-1989", która nosi tytuł "Wojenne losy „Jadwigi” i „Biruty” (ze wspomnień Elfrydy Trybowskiej)" Autorkami jej są uczennice Gimnazjum nr 1 w Rabce Zdroju, Ewa Wrzeszczak i Paulina Żółtek.

Dwunastego dnia lutego 1909 roku, we wsi Ciężkowice koło Tarnowa, na świat przyszedł syn Jana i Moniki, Czesław Trybowski. Ojciec był kolejarzem. Przed odzyskaniem niepodległości przez Polskę pełnił funkcję kierownika pociągów na trasie Kraków-Wiedeń, a w okresie międzywojennym pracował w Polskich Kolejach Państwowych w Krakowie. Matka opiekowała się czwórką dzieci i zajmowała się niewielkim gospodarstwem.

Czesław dorastał. Szkołę powszechną ukończył w Ciężkowicach, a następnie rozpoczął naukę w gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie. Niestety nie ukończył go razem ze swoimi rówieśnikami, gdyż już wtedy rozpoczęły się jego kłopoty ze zdrowiem. Nabwił się między innymi zapalenia stawów przez co musiał powtarzać rok. Zaraz po ukończeniu gimnazjum, w 1930 roku, rozpoczął studia geograficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W czasie studiów wiele czasu poświęcał pracy społecznej. Należał do Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Pracował w Kole Geografów UJ, gdzie przez pewien czas pełnił funkcję prezesa, był również jednym z założycieli Studium Turyzmu UJ, które prowadził doc. dr Stanisław Leszczyski. Studium zajmowało się propagowaniem szeroko pojętej turystyki i reklamą Polski za granicą.

Młody, aktywny student nie spodziewał się, że studia oprócz pokładów wiedzy przyniosą mu również tą jedyną, prawdziwą miłość. Dwa lata po podjęciu przez Czesława studiów, na Wydziale Geografii pojawiła się cztery lata od niego młodsza Elfryda Nawratil.

Elfryda urodziła się w Wiedniu 7 października 1913 roku. Jej ojciec Antoni Nawratil pochodził z Niska nad Sanem. W czasie I wojny światowej był oficerem armii austro-węgierskiej. Walczył na froncie, następnie został przeniesiony jako oficer sztabowy do Wiednia. Matka, Berta Kirchlachner, pochodziła z Tyrolu. Zmarła jednak na białaczkę, gdy dziewczynka miała cztery lata. Elfryda naukę rozpoczęła w Wiedniu. Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości ojciec postanowił wrócić do kraju. W lipcu 1920 roku zamieszkali w Białej Krakowskiej, gdzie jako oficer otrzymał przydział do pułku. W kolejnych miesiącach Antoni Nawratil brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1924 roku ukończył służbę wojskową i przeszedł na emeryturę. Rodzina przeprowadziła się do Katowic. Elfryda rozpoczęła tam naukę w Humanistycznym Gimnazjum im. Marii Konopnickiej. Maturę zdała w maju 1932 roku. W tym też roku rozpoczęła studia na Wydziale Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tam poznała Czesława Trybowskiego. Połączyła ich wspólna pasja do geografii. Stali się nierozłączną parą. Razem się uczyli, razem pracowali w Kole Geografów i w Studium Turyzmu.

Czas nauki szybko dobiegł końca. W roku 1935 Czesław złożył magisterium u profesora Jerzego Smoleńskiego (6 listopada 1939 roku został on aresztowany wraz z grupą profesorów UJ i innych krakowskich uczelni, a następnie wywieziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, gdzie wskutek nieludzkiego traktowania zmarł 5 stycznia 1940 roku). Zaraz po ukończeniu studiów przeniósł się do Rabki, gdzie dzięki wsparciu doc. Stanisława Leszczyckiego, uzyskał posadę u ówczesnego właściciela uzdrowiska dr Kazimierza Kadena. Został kierownikiem stacji meteorologicznej Państwowego Instytutu Meteorologii. Był również nauczycielem geografii w prywatnym Sanatoryjnym Gimnazjum Męskim dra Jana Wieczorkowskiego.

Czesław Trybowski na stacji
meteorologicznej w Rabce

Tymczasem, w 1936 roku, magistrem geografii została również Elfryda. Z pomocą ponownie przyszedł doc. Leszczycki, który dla niej również znalazł pracę w Rabce. Wyniesione doświadczenie z Studium Turyzmu, pomogły jej otrzymać posadę w dyrekcji uzdrowiska. Została kierownikiem biura podróży „Orbis”.

Dom Zdrojowy w Rabce, lata 30

Nadszedł wreszcie ten tak oczekiwany dzień. W 1938 roku, w Katowicach, Elfryda i Czesław stanęli na ślubnym kobiercu. Było to przypieczętowaniem ich trwającej od czasów studiów, przez okres wspólnej pracy w uzdrowisku, miłości.

W tym czasie państwo Trybowscy włączyli się aktywnie w życie społeczne Rabki. Współpracowali z Polskim Czerwonym Krzyżem oraz z rabczańskim oddziałem Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Z inicjatywy Czesława powstała pierwsza meterologiczno-krajobrazowa gablota informacyjna dla turystów i kuracjuszy. W tym czasie młodzi geografowie wydawali liczne publikacje, między innymi: „Rabka i okolica oraz krótki przewodnik po Beskidzie Wyspowym i Gorcach”. Przez cały ten czas wpółpracowali ze Studium Turyzmu. Pełni inicjatywy planowali kolejne przedsięwzięcia, jednak wybuch wojny zniweczył wszelkie zamierzenia.

Meterologiczno-krajobrazowa gablota informacyjna
dla turystów i kuracjuszy przed willą „Krzywoń”

Nadszedł 1 września 1939 roku. Wstał piękny poranek, promienie słoneczne przyjemnie ogrzewały. Jednak z oddali słychać było pomruki artylerii i strzały. O godzinie 4:45 wojska niemieckie przekroczyły granice Polski. Wybuchła wojna.

Trybowscy jako geografowie, posiadający spore zbiory map, dostali od miejscowych władz wojskowych, polecenie ukrycia ich i usunięcia się na pewien czas z Rabki. Było wiadomo, że po wkroczeniu Niemców zostaliby natychmiast aresztowani. Pozostawiwszy mieszkanie pod opieką przyjaciół, 2 września 1939 roku, opuścili Rabkę i udali się na wschód. Tak zaczęła się ich wieloletnia poniewierka, która jak wydawać się mogło powinna osłabić ich więzi, a tymczasem jeszcze bardziej je wzmocniła.

Ucieczka na wschód trwała dwa tygodnie. Pewnego dnia pociąg którym jechali wraz z innymi uciekinierami został ostrzelany przez Niemców. W wagonie wybuchła panika, każdy chował się gdzie mógł. Moment ten wykorzystali Ukraińcy, którzy wdarli się do środka. Czesław próbował ochronić dobytek, ale walka z uzbrojonymi napastnikami nie miała sensu. Zabrano im wszystkie wartościowe rzeczy jakie mieli przy sobie. Na szczęście z rabunku ocalał plecak z dokumentami. Jednakże najważniejsze dla nich było to, że Elfryda, wyszła z napadu bez żadnych obrażeń, spodziewali się przecież dziecka. W swej tułaczce dotarli aż do Łucka. Następnie wyruszyli w kierunku na Równe. Dowiedziawszy się jednak, że Armia Czerwona przekroczyła wschodnią granicę Polski postanowili zawrócić na zachód. Dotarli do Sarn, a potem do Chełmna. Wpław przekroczyli Bug, granica niemiecko-radziecka nie była jeszcze wtedy dostatecznie strzeżona, panowało zamieszanie. Patrząc z perspektywy czasu ciężko uświadomić sobie, jakie trudności towarzyszyły im podczas tej podróży. Suche słowa nigdy nie odzwierciedlą uczucia lęku przed nieznanym, które jakże często musiało nimi targać. Byli dla siebie wzajemnym ukojeniem i pocieszeniem w trudnościach napotykanych na drodze. Ich oddanie sprawiało, że mimo ciężkich chwil, życie nie traciło sensu. Prawie po sześciu tygodniach tułaczki, 10 października 1939 roku, cali i zdrowi powrócili do Rabki.

Rabkę zastali wyludnioną. Puste ulice i pozamykane sklepy. Wczasowicze opuścili Zdrój, po którym wałęsali się znudzeni żołnierze niemieccy. Trybowscy wrócili do domu. Na szczęście przyjaciele dopilnowali dobytku. Działania wojenne w większości oszczędziły Rabkę. Należało jednak poszukać pracy. Musieli z czegoś żyć. Elfryda dzięki biegłej znajomości języka niemieckiego otrzymała pracę na Deutsche Post Osten. Pracowała w sekretariacie niemieckiego Naczelnika poczty. Do jej zadań należało między innymi tłumaczenie rozmów pomiędzy szefem a polskimi pracownikami. Czesław tymczasem kontynuował obserwacje meteorologiczne na stacji, którą przejęli Niemcy. Znalazł również zatrudnienie w urzędzie gminy, gdzie objął funkcję kierownika biura meldunkowego.

W listopadzie 1939 roku rok Czesław Trybowski wstąpił do organizacji konspiracyjnej, został zaprzysiężony na członka Związku Walki Zbrojnej i przyjął pseudonim „Biruta”. Dla organizacji był bardzo użyteczny pracował przecież w biurze meldunkowym. To dzięki niemu wielu młodych Rabczan uniknęło wywózki na przymusowe roboty do Niemiec, wydawał im fałszywe zaświadczenia o zatrudnieniu. Wielu odwiódł od przystąpienia do akcji Goralenvolku i starania się o góralską kenkartę. Informował również władze organizacji o morderstwach popełnianych na ludności żydowskiej w willi „Tereska”, gdzie mieściła się niemiecka szkoła policyjna. Komendant szkoły Wilhelm Rosenbaum co jakiś czas odwiedzał biuro i nakazywał wymeldować rozstrzelanych z adnotacją „zmarł na zawał serca”. W pracy organizacyjnej „Birucie” pomagała żona, która również stała się członkiem organizacji, przyjęła pseudonim „Jadwiga”. Pracując na poczcie starała się przechwytywać donosy wysyłane do władz niemieckich. Mając dyżury na centrali telefonicznej mogła podsłuchiwać rozmowy. Miała również dostęp do radia. Wraz z mężem przekazywali zasłyszane informacje znajomym.

W marcu 1940 roku Elfryda urodziła syna. Na cześć dziadka Nawratila chłopczyk otrzymał imię Antoni. Radość z narodzin dziecka była wielka, ale Elfryda i Czesław coraz częściej z niepokojem myśleli o przebywającym w niewoli radzieckiej Antonim Nawratilu. Ostatni list rodzina otrzymała w marcu 1940 roku, potem korespondencja ustała.

Budynek Poczty w Rabce, lata 30

W lipcu 1939 roku podpułkownik Antoni Nawratil został zmobilizowany. Przydzielono mu funkcję zastępcy dowódcy obrony przeciwlotniczej miasta Katowice. Po rozpoczęciu wojny wraz z wojskiem i władzami województwa śląskiego został ewakuowany na wschód. Dotarł do Buczacza, gdzie 17 września 1939 roku dostał się w ręce Rosjan. Następnie został wywieziony do obozu jenieckiego w Starobielsku. Z obozu do rodziny systematycznie napływała korespondencja, która urwała się wiosną 1940 roku. Elfryda wysłała kilka listów ale wróciły z adnotacją, że adresata nie znaleziono. Dopiero po latach ujawniono, że podpułkownik Antoni Nawratil pod koniec marca 1940 roku podzielił los 3739 oficerów polskich, przewiezionych ze Starobielska do Charkowa, którzy zostali rozstrzelani w piwnicach budynku NKWD (Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR). Jego zwłoki, tak jak zwłoki tysięcy innych oficerów i żołnierzy, leżały w bezimiennej mogile w lesie po Charkowem przez ponad pięćdziesiąt lat.

Rok 1942. Nadeszło lato. Nie cieszyło ono jednak już od kilku lat. Tylko dzieci nie do końca świadome grożącego niebezpieczeństwa, jak co roku okazywały radość z powodu letniego szaleństwa. Niemniej jednak dla wielu było to ostatnie lato życia. Od maja tego roku Niemcy przeprowadzali obok willi „Tereska” masowe egzekucje ludności żydowskiej. Po całym uzdrowisku niosły się odgłosy strzałów. Strach padł na mieszkańców Rabki, oczekiwano najgorszego. Atmosfera zdenerwowania udzieliła się również Niemcom. Pewnego dnia Elfryda mając dyżur w centrali podsłuchała rozmowę telefoniczną między kierownikiem Sanatorium Wojskowego „Lotos” kpt. dr Heinemayerem a Rosenbaumem. Lekarz żądał natychmiastowego wstrzymania egzekucji. Motywował to tym, że w jego szpitalu przebywają ranni żołnierze i nie może dopuścić do tego, aby ich odpoczynek był zakłócany ciągłymi strzałami, jękiem i krzykiem. Latem tego roku Elfryda była również świadkiem morderstwa popełnionego przez samego komendanta szkoły policyjnej Wilhelma Rosenbauma, który na ulicy zastrzelił żydowskiego staruszka. W tym czasie gestapo rozpoczęło aresztowania wśród członków ZWZ. Największa akcja została przeprowadzona w nocy z 25 na 26 czerwca 1942 roku. W jej wyniku w Rabce i okolicy aresztowano około 200 osób, które zostały przewiezione do placówki gestapo w Zakopanem. Niemcom udało się praktycznie rozbić całą siatkę rabczańskiej konspiracji. Swój sukces zawdzięczali por. Michałowi Brzozie ps. „Tulipan”, który w początku 1942 roku objął stanowisko komendanta ZWZ Obwodu Rabka po odwołaniu kpt. Romana Zwonniczka-Piotrowskiego. „Tulipan” okazał się tajnym współpracownikiem gestapo i po rozpoznaniu siatki konspiracyjnej wydał jej członków Niemcom. Tylko nieliczni uniknęli aresztowania. Wśród nich był Czesław Trybowski, o którego działalności Brzoza nie wiedział. Śledztwo w „Palace” trwało. Aresztowano kolejnych członków podziemia. Gdy wydawało się, że śledztwo w sprawie rabczańskiej konspiracji zostało zakończone, w sierpniu nie było aresztowań, 17 września 1942 roku gestapo przeprowadziło kolejna akcję w Rabce. W jej wyniku aresztowany został między innymi Czesław Trybowski „Biruta”.

Willa „Tereska”, w czasie wojny siedziba
niemieckiej szkoły policyjnej

Po zatrzymaniu, Czesława przewieziono do „Palace” siedziby gestapo w Zakopanem. Noc spędził w celi oczekując na przesłuchanie. Rano 18 września 1939 roku rozpoczęło się śledztwo, które prowadził sam „szef” placówki zakopiańskiego gestapa SS-Hauptsturmführer Robert Weissmann. „Birucie” postawiono zarzut współpracy z nielegalną organizacją, fałszowanie dokumentów oraz słuchanie i przekazywanie wiadomości radiowych. Brutalne przesłuchania trwały przez cały tydzień. Był bliski załamania. Podczas przesłuchań przyznał się do słuchania radia i wystawiania fałszywych dowodów osobistych. Po śledztwie zmaltretowany i pobity został przeniesiony do ogólnej celi, gdzie współwięźniowie otoczyli go opieką. W początkach października podjął próbę nawiązania kontaktu z rodziną. Napisał gryps, który zaszył w bieliźnie. Bielizna co tydzień była wydawana członkom rodzin więźniów w celu wymiany na czystą. Te nielegalne więzienne listy są przechowywane przez rodzinę do dzisiaj. W jednym z nich opisał przebieg przesłuchań: Przeszedłem straszne maltretowanie, czemu nie umarłem, sam nie wiem. (…) Przeszedłem straszne bicie połamano na mnie bambusowe lagi, kopanie omdlałem mordobicie, całe nogi i plecy czarne, potem ciemnica, łańcuchy i głodówka. Przez cały czas pobytu w „Palace” Czesław myślał o najbliższych. Nie mógł darować sobie, że naraził żonę i synka na tak wielkie niebezpieczeństwo. Nie wiem co się dzieje w domu i na świecie? Czy zachowałaś posadę? Czy dużo masz przykrości z tytułu mojego zamknięcia? Jak tam Antoś - to dziecko daje mi się tutaj najbardziej we znaki. Trudno i bardzo ciężko siedzieć tu o głodzie i myśleć o Was, a mieć to przekonanie, że się już Was nie zobaczy.

Willa „Palace” w Zakopanem,
w czasie wojny siedziba gestapo

Tymczasem Elfryda również znalazła się w kręgu zainteresowania gestapo. Po aresztowaniu Czesława w domu przeprowadzono gruntowną rewizję połączoną z rabunkiem wartościowszych rzeczy. Na szczęście nie znaleziono nic co mogłoby dodatkowo obciążyć ją i męża. Tylko ze względu na dwuletniego synka nie została aresztowana, ale gestapowcy zapowiedzieli, że będzie musiała na wezwanie stawić się na przesłuchanie w Zakopanem. Przez październik i listopad Elfryda systematycznie jeździła do Zakopanego, aby dostarczać Czesławowi czystą bieliznę, żywność i lekarstwa. Po ponad dwóch miesiącach pobytu w „Palace”, 27 listopada1942 roku, „Biruta” został przewieziony do więzienia w Tarnowie. Tam udało się rodzinie przekupić jednego ze strażników. Dzięki temu Czesław raz w tygodniu otrzymywał paczki z chlebem i owocami oraz najpotrzebniejsze przedmioty. Rodzina zaś otrzymywała obszerniejsze listy. Choć dla Trybowskich czas zatrzymał się w miejscu, to w rzeczywistości płynął dalej. Dlatego tak niespodziewanym wydarzeniem było nadejście świąt Bożego Narodzenia. Uroczystość ta pierwszy raz zamiast przynieść jak zwykle radość i ciepło rodzinne jeszcze dotkliwiej przypomniała całej rodzinie o trudnej sytuacji, w jakiej się znajdują. Czesław, bowiem musiał spędzić Święta w tarnowskim więzieniu.

Elfryda Trybowska z synkiem Antkiem,
rok 1943 

Nadszedł Nowy Rok 1943. Elfryda otrzymała wezwanie na gestapo. Miała stawić się w zakopiańskiej placówce 18 stycznia. W wyznaczonym dniu z małym Antkiem i bratową pojechała do Zakopanego. Przesłuchanie trwało cztery godziny. Gestapowcy nie wykryli powiązań Elfrydy z działalnością męża. W takiej sytuacji mogła wrócić do domu. Kilka dni później przyszła wiadomość z Tarnowa. Znajomy strażnik informował, że Czesław 25 stycznia zostanie wywieziony do Oświęcimia. Postanowiła za wszelką cenę spotkać się z mężem. Udała się wraz z synkiem do rodziny w Ciężkowicach. Od rana, 25 stycznia 1943 roku, wraz z rodziną męża, czekała pod więzieniem w Tarnowie na zapowie-dziany transport. Elfryda Trybowska wspominała: Drogę na dworzec kolejowy odbyłyśmy obok niego w szeregu nie odpędzane bardzo przez konwojentów. Na peronie, gdzie podstawione były wagony towarowe dla więźniów, czekała rodzina, aż do wyjazdu, doręczając mu jeszcze ciepłe rzeczy i jedzenie. Nawet jeden ze strażników pozwolił podać na chwilę dziecko by mógł się z nim pożegnać.

Czesław Trybowski, więzień obozu Auschwitz, nr 93684

W ten mroźny, styczniowy dzień z więzienia w Tarnowie skierowano do Auschwitz 70 więźniów. W obozie oznaczono ich numerami od 93684 do 93753. Czesław otrzymał numer 93684. W obozie oświęcimskim przebywał cztery miesiące. W tym czasie Elfryda otrzymała tylko jeden list w lutym 1943 roku. W maju tego roku Czesław został przewieziony do obozu w Flossenburgu w Bawarii, gdzie otrzymał numer 4341.

Naszywka z numerem więźnia
Czesława Trybowskiego

Więźniowie tego obozu pracowali w pobliskich kamieniołomach. Praca była bardzo ciężka i wyczerpująca. Tylko dzięki systematycznie otrzymywanym paczkom z żywnością i lekarstwami od różnych członków rodziny, mógł przetrwać ten trudny okres. W tym czasie Elfryda podjęła starania o pozwolenie na widzenie z mężem. Dzięki wstawiennictwu i protekcji ówczesnego Naczelnika poczty, Emila Salweskiego, weterana I wojny światowej, otrzymała bilet kolejowy do Flossenburga. 17 lipca 1943 przybyła wraz z synkiem do komendantury obozu, mimo listu polecającego nie otrzymała pozwolenia na widzenie. Podróż okazała się daremna. Na szczęście po roku, dzięki paczkom żywnościowym, Czesław zdołał przekupić jednego z kapo i otrzymał pracę w kancelarii obozowej, to pozwoliło mu przetrwać do wyzwolenia obozu.

Mały Antek w Flossenburgu,
zdjęcie wykonano 17 lipca 1943 roku

Widok na kamieniołom w Flossenburgu,
zdjęcie wykonano 17 lipca 1943 roku

Elfryda powróciła do Rabki trochę uspokojona, wiedziała że mąż żyje. Systematycznie nadchodziły od niego listy, z lakoniczną co prawda wiadomością „ich bin gesund” - jestem zdrowy, ale podtrzymywały nadzieję. W połowie 1943 roku odnowiła kontakty z organizacją. Sieć Armii Krajowej w Rabce pomału się odbudowywała. Dzięki podsłuchowi w centrali telefonicznej, wiele osób dało się uchronić przed aresztowaniem i represjami. W dziale pocztowym „Jadwiga” przechwytywała anonimowe listy do władz okupacyjnych. Poza tym z sekretariatu poczty zdobyła adresy oflagów (niemieckich obozów jenieckich, w których trzymani byli oficerowie) i stalagów (obóz jeniecki dla szeregowców i podoficerów). Przez cały ten czas była pod obserwacją gestapo. Niewielu jest takich ludzi, którzy dla dobra ojczyzny potrafią niejeden raz „nadstawiać karku”. Warto pamiętać, że Elfryda w tym czasie ryzykowała więcej niż inni - miała małe dziecko i męża, na którego życie w obozie mogło wpłynąć jej nieposłuszeństwo wobec Niemców. Kobieta jednak poświęcała się dla dobra sprawy, każdego dnia musiała walczyć z lękiem, i na tyle tłumić w sobie gniew na wrogów, aby nie zauważyli nic podejrzanego. Pod koniec 1943 roku została jednak zwolniona z pracy na poczcie. Zwolnienie wymogło gestapo, które argumentowało, że osoba której mąż jest w obozie koncentracyjnym nie powinna pracować w niemieckiej instytucji. Na krótko znalazła pracę w jednym z sanatoriów rabczańskich, gdzie na turnusy wypoczynkowe przybywały dzieci z terenów Niemiec objętych bombardowaniami. Po pół roku została zwolniona.

List z Auschwitz z 14 lutego 1943 roku
i karta pocztowa z Flossenburga z 12 września 1943 roku

W połowie 1944 roku zatrudniła się w sekretariacie polskiej firmie budowlanej, gdzie pracowała do końca wojny. Ponownie odnowiła kontakty z podziemiem, gestapo już się nią nie interesowało. Została kurierem na odcinku Rabka-Kraków. Przewoziła pieniądze - dolary, nielegalną prasę i inne materiały na punktu kontaktowy, który znajdował się przy kościółku na Obidową. Uczestnikiem tych wypraw był niejednokrotnie mały Antek, w którego plecaku ukrywano nielegalne przesyłki. Dziecko przecież nie wzbudzało podejrzeń. Przez cały ten czas w zastępstwie męża, prowadziła obserwacje w rabczańskiej stacji meteorologicznej.

Mały Antek, zdjęcie wykonano
obok kościółka na Obidowej
w sierpniu 1944 roku.

W styczniu 1945 roku front był już coraz bliżej, Niemcy uciekali w panice. Ewakuowano szpitale i sanatoria. Wywożono sprzęt medyczny i laboratoryjny. Elfryda zdołała ukryć wszystkie przyrządy meteorologiczne. Stacja została uratowana. Wycofujący się Niemcy wysadzili elektrownię, spalili Dom Zdrojowy, podpalili kilka sanatoriów. 28 stycznia wojska radzieckie wkroczyły do Rabki. Zakończył się okres hitlerowskiej okupacji. Równocześnie jednak Elfryda utraciła kontakt z mężem. Niepewność trwała do połowy 1945 roku. W sierpniu do Rabki powrócił Czesław Trybowski i rodzina ponownie była w komplecie.

Czesław Trybowski, zdjęcie wykonano
po wyzwoleniu obozu w maju 1945 roku

Czesław od razu rzucił się wir pracy. Został kierownikiem administra-cyjnym szpitala w Rabce. W marcu 1946 roku został przyjęty ponownie przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej na stanowisko kierownika stacji klimatologicznej w Rabce. Poświęcił się również pracy społecznej. Pod koniec 1945 roku założył Koło b. Więźniów Ideowo-Politycznych, którego został prezesem. Koło przemianowane zostało w 1946 roku na Polski Związek b. Więźniów Politycznych hitlerowskich więzień i obozów koncentracyjnych – Koło w Rabce. Koło w ramach swej działalności organizowało między innymi wycieczki-pielgrzymki dla mieszkańców Rabki do Oświęcimia i Brzezinki. W czasie jednej z takich wycieczek, w 1946 roku, pobrano z krematorium, do drewnianej urny, prochy pomordowanych. Po przywiezieniu do Rabki prochy przechowywane były w kościele parafialnym Marii Magdaleny. W tym czasie, na rabczańskim cmentarzu, rozpoczęto budowę Pomnika-Mauzoleum ofiar II wojny światowej. Odsłonięcie pomnika odbyło się w dniu 1 listopada 1947 roku. Po uroczystej Mszy świętej zorganizowano procesję, w której wzięło udział społeczeństwo Rabki. Urna z prochami została przeniesiona z kościoła na cmentarz i uroczyście złożona wewnątrz pomnika. Po uroczystym apelu poległych nastąpiło odsłonięcie pomnika.

Rabczańska delegacja pod krematorium w Auschwitz,
Czesław Trybowski trzyma urnę z prochami pomordowanych

W kolejnych latach Czesław pełnił szereg innych funkcji. Był założycielem i długoletnim prezesem Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego w Rabce. Pełnił funkcję wiceprezesa Ligi Ochrony Przyrody. Był przodownikiem Górskiej Odznaki Turystycznej i aktywnym członkiem Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Przez wiele lat piastował stanowisko członka Rady Miasta. Ukochał Rabkę i góry. Przez cały ten czas jego najbliższym współpracownikiem była jego żona.

Wspomnienia wojennych dni odżyły w marcu 1965 roku, kiedy Czesław Trybowski powołany został na światka w procesie przeciwko katom z zakopiańskiego gestapo: Robertowi Weissmannowi i jego zastępcy Arno Sehmischowi. Pojechał na proces do Fryburga. Na sali sądowej opasłe twarze Weissmanna i Sehmischa z wielkim zaciekawieniem przyglądają się świadkom. Widać na tych zwyrodniałych obliczach wielki wysiłek myślowy: chcą sobie przypomnieć ofiary, kiedy były w ich rękach. Jest to jednak trudne, bo delikwentów były tysiące. Pewne fragmenty jednak pamiętają. Żałują zapewne, że nas nie zlikwidowali. Dziś nie byłoby świadków… (…) Zeznaję w języku polskim. Oskarżeni wszystkiemu zaprzeczają i do niczego się nie przyznają. Końcowe pytania przewodniczącego sądu dotyczą rozpoznania gestapowców wśród sterty różnorakich zdjęć. (…) Ostatnie pytanie brzmiało: - Czy świadek widział jak oskarżeni rozstrzeliwali? – Nie! Bo gdybym widział – to bym tutaj dzisiaj nie był. Ciekawe – wszyscy polscy świadkowie to mówią – kończy swe wywody prezes sadu. (…) Znamienne stanowisko. Żywi bowiem nie mogą dostarczyć „dostatecznych” dla tamtejszych sądów dowodów, a umarli milczą…

Uroczystości odsłonięcia  Pomnika-Mauzoleum
ofiar II wojny światowej, 1 listopada 1947roku

Po procesie, który wywołał w nim tylko rozczarowanie, stan zdrowia Czesław Trybowskiego uległ nagłemu pogorszeniu. Zmarł 14 lipca 1966 roku. W nekrologu ogłoszonym w Przeglądzie Geofizycznym czytamy: Śmierć, która nadeszła w dniu 14 lipca 1966 roku, zastała Go w pełni świadomego. Z wielkim podziwem podkreślić należy, że przygotował się na jej przyjęcie z taką wielką godnością, z jaką umiał żyć, pracować i walczyć. Żegnając grono bliskich Mu osób i przyjaciół, troszczył się do ostatnich swoich dni o ich los, żegnając pracę naukową, żałował, że nie jest Mu danym dokończyć dzieła, nad którym pracował z góra 30 lat. Nieubłagana śmierć wyrwała z naszego grona niezwykle szlachetnego, skromne i wielkiego serca Człowieka, Pracownika naukowego, Społecznika, Przyjaciela.

Pomnik-Mauzoleum ofiar II wojny światowej
na cmentarzu w Rabce

Po śmierci męża Elfryda kontynuowała jego dzieło. Została prezesem Oddziału PTTK w Rabce. To z jej inicjatywy od 1954 roku rozpoczęto organizowanie młodzieżowych zlotów turystycznych, które od 1966 roku noszą imię „Czesława Trybowskiego” i są organizowane po dzień dzisiejszy. Przez lata wraz z mężem walczyła o odbudowę spalonego przez wycofujących się Niemców schroniska na Starych Wierchach. Udało się, w styczniu 1974 roku otwarto nowe schronisko, które otrzymało imię „Czesława Trybowskiego”.

Stare Wierchy, schronisko im. Czesława Trybowskiego,
rok 1974

Krzyż Katyński z wizerunkami Matki Boskiej Katyńskiej
i Matki Boskiej Kozielskiej na cmentarzu w Rabce

Po przejściu na emeryturę Elfryda Trybowska pracowała społecznie. Była między innymi honorowym prezesem Oddziału PTTK. Aby uczcić pamięć swego ojca, Antoniego Nawratila i innych pomordowanych w Charkowie, Miednoje i Katyniu zorganizowała w 2000 roku Komitet Budowy Krzyża Katyńskiego w Rabce. Krzyż na cmentarzu w Rabce został odsłonięty podczas uroczystości 21 października 2000 roku. Zmarła 4 kwietnia 2007 roku. Została uroczyście pochowana na rabczańskim cmentarzu, gdzie spoczęła obok męża.

Elfryda Trybowska, honorowy
prezes Oddziału PTTK w Rabce

Ewa Wrzeszczak i Paulina Żółtek

Bibliografia:

1.Błaszek Mateusz, Rodzina w wirach historii, maszynopis, Szczecin 2000.

2.Lewińska Janina, Nekrolog Czesław Trybowski, Przegląd Geofizyczny, XI (XIX), 1966.

3.Śliż Helena, Mężczyźni – transport z 25 stycznia 1943 roku, maszynopis.

4.Trybowski Czesław, Grypsy, korespondencja obozowa, ze zbiorów Antoniego Trybowskiego.

5. Trybowski Czesław, Proces w Fryburgu, Za Wolność i Lud, 1965.

6.Trybowska Elfryda, Życiorys mgr Czesława Trybowskiego, więźnia KL Oświęcim i Flossenburg, maszynopis.

7.Trybowska Elfryda, Życiorys, maszynopis, Rabka 2001.

8.Zdjęcia wykorzystane w pracy pochodzą z rodzinnych zbiorów Antoniego Trybowskiego.

Zespół Historia Rabki składa serdeczne podziękowania panu Antoniemu Trybowskiemu za udostępnienie materiałów z archiwum rodzinnego.